“Chiều tối” (Mộ) là một trong những thi phẩm đặc sắc nhất trích từ tập Nhật ký trong tù của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Giữa chốn lao tù khắc nghiệt, bài thơ tứ tuyệt này vẫn ngời sáng vẻ đẹp của một tâm hồn lớn, một ý chí kiên cường và một tình yêu cuộc sống mãnh liệt. Nếu bạn đang tìm hiểu để phân tích bài thơ Chiều tối, muốn khám phá những tầng nghĩa sâu sắc về cảnh chiều tối nơi núi rừng, hình ảnh người lao động và đặc biệt là giá trị nội dung, giá trị nghệ thuật độc đáo của tác phẩm.
Giới thiệu chung về tác giả Hồ Chí Minh và hoàn cảnh ra đời bài thơ “Chiều tối” (Mộ)
Chủ tịch Hồ Chí Minh (1890-1969) không chỉ là một nhà cách mạng vĩ đại, người khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, mà còn là một nhà thơ lớn của dân tộc. Thơ ca của Người là một phần không thể tách rời trong di sản tinh thần phong phú mà Người để lại, phản ánh sâu sắc tâm hồn, tư tưởng và cuộc đời hoạt động cách mạng đầy gian truân nhưng cũng vô cùng cao đẹp.
Tổng quan về tập thơ Nhật ký trong tù, đây là một tác phẩm văn học kiệt xuất, được Bác sáng tác trong hoàn cảnh vô cùng đặc biệt. Đó là khoảng thời gian từ tháng 8 năm 1942 đến tháng 9 năm 1943, khi Người bị chính quyền Tưởng Giới Thạch bắt giam vô cớ tại các nhà lao ở tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Tập thơ không chỉ ghi lại một cách chân thực cuộc sống tù đày khổ ải, mà quan trọng hơn, nó soi rọi vẻ đẹp tâm hồn của người chiến sĩ cộng sản Hồ Chí Minh: kiên cường, bất khuất, ung dung, tự tại và luôn chan chứa tình yêu thương con người, cuộc sống.
Vị trí và hoàn cảnh cụ thể của bài thơ Chiều tối (Mộ) cũng rất đáng chú ý. Đây được xem là một trong những bài thơ hay nhất, tiêu biểu cho phong cách thơ Hồ Chí Minh trong tập Nhật ký trong tù. Bài thơ được sáng tác vào cuối mùa thu năm 1942, trên đường Bác bị giải lao từ nhà tù Tĩnh Tây đến nhà tù Thiên Bảo, một chặng đường đầy gian nan, vất vả.
Phân tích chi tiết nội dung và nghệ thuật bài thơ “Chiều tối” (Mộ)
Hai câu thơ đầu: Bức tranh thiên nhiên chiều tà và nỗi niềm người tù tha hương
Mở đầu bài thơ là hai câu thơ tả cảnh thiên nhiên lúc chiều muộn, nhưng ẩn chứa trong đó là tâm trạng của người tù trên đường chuyển lao.
“Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ,
Cô vân mạn mạn độ thiên không.”
(Dịch thơ: Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ,
Câu 1: “Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ” (Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ)
Hình ảnh cánh chim mỏi mệt tìm về tổ ấm sau một ngày kiếm ăn (“quyện điểu”) là một mô típ quen thuộc trong thơ cổ điển, thường gợi lên không gian bao la của vũ trụ và khoảnh khắc thời gian chiều muộn đang dần buông xuống. Bút pháp chấm phá tài tình của Hồ Chí Minh chỉ với vài nét vẽ đã gợi tả được cả một không gian rộng lớn và trạng thái của sự vật. Cánh chim ấy không chỉ là một phần của cảnh vật mà còn phản chiếu tâm trạng của người tù: cũng mỏi mệt sau một ngày dài bị giải đi.
Tuy nhiên, có một sự tương đồng nhưng cũng đầy đối lập tinh tế: cả cánh chim và người tù đều trong trạng thái mỏi mệt. Nhưng cánh chim còn có “túc thụ” (cây để ngủ), có chốn về, còn người tù thì vẫn vô định, không biết điểm dừng chân phía trước là đâu. Dù vậy, việc quan sát và cảm nhận vẻ đẹp của cánh chim chiều cũng cho thấy tình yêu thiên nhiên sâu sắc, một tâm hồn nhạy cảm của thi nhân Hồ Chí Minh, ngay cả trong hoàn cảnh khắc nghiệt nhất.
Câu 2: “Cô vân mạn mạn độ thiên không” (Chòm mây cô đơn trôi lững lờ giữa trời)
Tiếp nối hình ảnh cánh chim là hình ảnh “cô vân” – chòm mây lẻ loi, cô đơn trôi lững lờ, chậm rãi (“mạn mạn”) giữa khoảng trời không rộng lớn. Hình ảnh này càng làm tăng thêm sự tĩnh lặng, mênh mông của không gian chiều tà và sự trôi chảy chậm chạp của thời gian. Chòm mây đơn độc ấy như một ẩn dụ kín đáo cho thân phận của người tù nơi đất khách quê người, cũng đang lẻ loi, đơn chiếc giữa dòng đời.
Không gian trời chiều càng rộng lớn bao nhiêu thì sự nhỏ bé, đơn độc của áng mây (và của người tù) càng được tô đậm bấy nhiêu. Tuy nhiên, nỗi buồn ở đây chỉ thoáng qua, không hề bi lụy, ủy mị. Trái lại, nó thể hiện một phong thái ung dung, một sự chấp nhận và làm chủ hoàn cảnh của người chiến sĩ cách mạng. Đây chính là một trong những nét đẹp cổ điển, sự hòa quyện giữa tình và cảnh, giữa tâm trạng thi nhân và bức tranh thiên nhiên.
Hai câu thơ cuối: Bức tranh sinh hoạt con người và ánh sáng của niềm tin, lạc quan
Từ bức tranh thiên nhiên có phần tĩnh lặng và nhuốm màu ưu tư, tứ thơ có một sự chuyển hướng bất ngờ, mang đến một không khí hoàn toàn mới.
“Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc,
Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng.”
(Dịch thơ: Cô em xóm núi xay ngô tối,
Sự chuyển hướng bất ngờ của tứ thơ: từ thiên nhiên sang con người, từ tĩnh sang động, từ buồn sang vui.
Hai câu cuối không còn là cảnh thiên nhiên mà chuyển sang bức tranh sinh hoạt của con người. Không gian không còn là bầu trời cao rộng mà thu hẹp lại ở một xóm núi cụ thể. Trạng thái cũng chuyển từ tĩnh (mây trôi lững lờ) sang động (cô gái xay ngô). Quan trọng hơn, cảm xúc cũng có sự vận động rõ rệt, từ một thoáng buồn nhẹ nhàng sang niềm vui ấm áp, lạc quan.
Câu 3: “Sơn thôn thiếu nữ ma bao túc” (Cô gái xóm núi xay ngô tối)
Hình ảnh “sơn thôn thiếu nữ” (cô gái xóm núi) trẻ trung, khỏe khoắn đang miệt mài lao động bên cối xay ngô đã trở thành trung tâm của bức tranh, xua tan đi vẻ hoang vắng, hiu hắt của núi rừng chiều tối. Con người lao động bình dị hiện lên với vẻ đẹp mộc mạc, đáng trân trọng, là biểu tượng của sự sống, của sự làm chủ cuộc sống. Hình ảnh này mang đến một hơi ấm, một sức sống cho toàn bài thơ.
Đặc biệt, trong nguyên tác chữ Hán, nghệ thuật điệp ngữ vòng “ma bao túc” (xay ngô) ở cuối câu 3 và “bao túc ma” (ngô xay) ở đầu câu 4 (theo bản dịch nghĩa) đã tạo nên một sự liên kết chặt chẽ, gợi nhịp điệu lao động tuần hoàn, đều đặn, khẩn trương của cô gái.
Câu 4: “Bao túc ma hoàn lô dĩ hồng” (Ngô xay xong, lò than đã rực hồng)
Chữ “hồng” (紅) – màu đỏ rực của lò than – chính là “nhãn tự” (con mắt của bài thơ), làm bừng sáng cả không gian, xua tan đi bóng tối, cái lạnh lẽo của đêm núi rừng. Hình ảnh lò than rực hồng không chỉ mang ý nghĩa tả thực (ánh lửa từ bếp lò sau khi ngô đã xay xong) mà còn mang ý nghĩa ẩn dụ sâu sắc. Nó là biểu tượng của sự sống, của hơi ấm tình người, của niềm vui lao động và đặc biệt là biểu tượng cho tinh thần lạc quan cách mạng, niềm tin vào một tương lai tươi sáng.
Sự vận động mạnh mẽ của hình tượng thơ từ bóng tối (cảnh chiều đang dần tối) ra ánh sáng (lò than rực hồng), từ cảm giác lạnh lẽo, cô đơn đến sự ấm áp, sum vầy đã tạo nên vẻ đẹp hiện đại cho bài thơ. Nó thể hiện niềm tin không bao giờ tắt của người chiến sĩ vào thắng lợi cuối cùng của cách mạng, vào ngày mai tươi sáng hơn.
Giá trị nội dung và những thông điệp sâu sắc của bài thơ “Chiều tối”
Bài thơ “Chiều tối” tuy ngắn gọn nhưng chứa đựng những giá trị nội dung và thông điệp vô cùng sâu sắc. Trước hết, tác phẩm đã tái hiện một cách sinh động bức tranh thiên nhiên và cuộc sống của con người miền sơn cước lúc cảnh chiều đang dần buông xuống, vừa có nét hoang sơ, tĩnh lặng, vừa có hơi ấm của sự sống lao động.
Qua đó, bài thơ thể hiện một tình yêu tha thiết với thiên nhiên, với con người lao động và với cuộc sống của nhà thơ Hồ Chí Minh, ngay cả khi Người đang phải đối mặt với hoàn cảnh tù đày khắc nghiệt. Quan trọng hơn, “Chiều tối” ngợi ca vẻ đẹp tâm hồn của người chiến sĩ cộng sản: một ý chí sắt đá, một nghị lực phi thường và một tinh thần lạc quan, yêu đời không gì lay chuyển nổi. Giá trị nhân đạo cao cả của tác phẩm còn thể hiện ở sự đồng cảm, trân trọng đối với những con người lao động bình dị.
Đặc sắc nghệ thuật làm nên thành công của “Chiều tối” (Mộ)
Giá trị nghệ thuật của “Chiều tối” cũng là một yếu tố quan trọng làm nên thành công và sức sống lâu bền cho tác phẩm.
Sự kết hợp hài hòa giữa vẻ đẹp cổ điển và vẻ đẹp hiện đại:
Vẻ đẹp cổ điển: Thể hiện rõ nhất ở thể thơ tứ tuyệt Đường luật nghiêm ngặt, việc sử dụng những thi liệu quen thuộc trong thơ cổ như cánh chim chiều, chòm mây lững lờ. Bút pháp chấm phá, tả ít gợi nhiều, tả cảnh ngụ tình cũng là những đặc trưng của thơ Đường thi, mang tính ước lệ tượng trưng cao.
Vẻ đẹp hiện đại: Nằm ở việc đưa hình tượng con người lao động bình dị (cô gái xóm núi) vào vị trí trung tâm của bức tranh thơ. Đặc biệt, sự vận động của tứ thơ luôn hướng về ánh sáng, về niềm vui, về sự sống, thể hiện một tinh thần lạc quan cách mạng, một cái nhìn tích cực, chủ động trước hoàn cảnh.
Ngôn ngữ thơ trong “Chiều tối” vô cùng hàm súc, cô đọng, mỗi chữ mỗi lời đều mang sức nặng, giàu hình ảnh và khả năng gợi mở. Nhà thơ đã sử dụng thành công các biện pháp nghệ thuật đặc sắc như điệp ngữ vòng (“ma bao túc” – “bao túc ma”) rất độc đáo trong thơ chữ Hán, nghệ thuật ẩn dụ tinh tế qua hình ảnh “lò than rực hồng”, và nghệ thuật tả cảnh ngụ tình tài hoa.
Sự vận động của hình tượng thơ – Nét đặc trưng trong thơ Hồ Chí Minh
Một nét đặc trưng dễ nhận thấy trong thơ Hồ Chí Minh, đặc biệt là trong tập Nhật ký trong tù, chính là sự vận động không ngừng của hình tượng thơ. Trong “Chiều tối”, sự vận động này thể hiện rất rõ: từ cảnh thiên nhiên núi rừng hoang vắng, từ bóng tối đang dần bao phủ, từ cái lạnh lẽo của buổi chiều tà, hình tượng thơ đã vận động mạnh mẽ đến với hình ảnh con người lao động, đến với ánh sáng rực rỡ của lò than, đến với hơi ấm của sự sống và niềm vui.
Đây là quy luật vận động thường thấy, phản ánh một thế giới quan cách mạng, một niềm tin mãnh liệt vào tương lai tươi sáng. Sự vận động này cũng thể hiện rõ sự hòa quyện giữa chất thép (ý chí, nghị lực) và chất tình (tình yêu thiên nhiên, con người, cuộc sống) trong thơ Bác, làm nên vẻ đẹp độc đáo, vừa kiên cường vừa nhân ái.
Tóm lại: bài thơ Chiều tối (Mộ) của Hồ Chí Minh là một tác phẩm tứ tuyệt đặc sắc, hàm chứa những giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật to lớn. Bài thơ không chỉ vẽ nên bức tranh chiều tối nơi núi rừng mà còn soi rọi vẻ đẹp tâm hồn cao cả của người tù cộng sản.
Xem thêm:
- Đọc và phân tích bài thơ Mùa Xuân Nho Nhỏ – Thanh Hải
- Truyện Kiều Nguyễn Du (Trọn bộ 3254 câu thơ)
- Bài thơ Tiếng gà trưa – Xuân Quỳnh
Vừa rồi Minds đã cùng bạn tìm hiểu bài thơ Chiều tối (Mộ) của Hồ Chí Minh, hy vọng bạn sẽ thích những chia sẻ vừa rồi. Theo dõi chuyên mục tác giả – tác phẩm của Minds để tìm hiểu thêm nhiều tác phẩm khác nhé!
